 |
| Democratie ( Carlos Latuff) |
 |
| Mona Anis |
Mona Anis praat en praat. We zitten in haar kamer van de krant Al Ahram Weekly. Het is er een enorme bende. Boeken, papieren, alles ligt in het rond. Mona was bezig op te ruimen. Ze moet de kamer opleveren, ze gaat met pensioen. Ze is dit jaar 60 geworden en dan kan je kiezen in Egypte of je nog door wilt gaan tot je 65ste of stoppen. In december had ze besloten er een punt achter te zetten, want er was geen aardigheid meer aan. Ze werkte al meer dan 15 jaar bij de Weekly, die in de jaren negentig als een soort prestigieus Engelstalig uithangbordje van het grote Al Ahram-complex was opgezet. Toen waren er ook volop vrijheden en financiën. Maar de laatste tijd was het treurigheid troef. De liberale hoofdredacteur Hani Shukrallah, wiens adjunct ze was, was op een zijspoor gerangeerd. Er was een nieuwe, Mubarak-getrouwe vervanger op de krant geparachuteerd die volgens Mona nauwelijks Engels sprak, laat staan kon schrijven. Er was nog maar weinig geld, veel mensen waren vertrokken. Maar vooral de situatie in Egypte van de laatste jaren deed het hem. De totale stagnatie, de verkiezingen van 2010 waarbij Mubaraks Nationaal Democratische Partij zo'n beetje 100% van de zetels won en het bedrog er dikker op lag dan ooit. Het perspectief dat Gamal (Mubarak jr,) het stokje dreigde over te nemen - het kon allemaal niet erger. Vandaar dat ze wel weg wilde. Maar na de val van Mubarak had ze zich bedacht en op de valreep toch nog met geregeld dat ze in ieder geval het komende jaar nog iedere week een column zal leveren. Want nu was er toch wel een heel andere tijd aangebroken. Een tijd van hoop, een tijd waarin alles eindelijk weer in beweging kwam.
Een paar dagen later stuurt ze – zoals ze had beloofd – per email het stukje dat ze nog net voor de val van Mubarak in de Weekly publiceerde. Over hoe ze ernaast zat op die zwarte woensdag. En ze citeert Tawfiq al-Hakim, de vader van alle Egyptische toneelschrijvers, die het in de jaren dertig had over 'awdat al-ruh' - de 'terugkeer van de geest' – toen hij wilde aangeven wat de revolutie van 1919, de revolutie waarin Egypte een status van semi-onafhankelijkheid onder de Engelse overheersing had bevochten, had betekend voor de sfeer in het land. Tijdens de 18 dagen van verzet op Tahrir had Egypte eveneens zijn ziel weer teruggevonden, zo is de strekking van haar stukje.
Awdat al-ruh. Ik vind het mooi gezegd. Dertig jaar lang had Egypte en president aan het hoofd was van een systeem dat niet meer was dan een façade. Een parlement dat deed alsof het echt was, een quasi-oppositie en media die namaak-nieuws brachten – Oosteuropees aandoende leugens over hoe goed alles ging en hoe Mubaraks mening belangrijk werd gevonden in de wereld. Het Westen hielp die leugens in stand houden en prees Mubarak om de 'stabiliteit' die hij vertegenwoordigde en de zogenaamde 'hervormingen' die hij doorvoerde. Jarenlang verkeerde de 'geest' van politiek en sociaal Egypte daardoor in een Doornroosje-achtige sluimer, een deprimerend soort lethargie waarin creativiteit en vindingrijkheid eerder werden afgestraft dan beloond. De laatste paar jaar was dat allemaal nog erger. Tè erg, de corruptie te groot, de onderdrukking te voelbaar, de façade een belediging voor de intelligentie. Wie wil weten hoe het voelde, het Egypte van de laatste jaren van Mubarak, moet de ook in het Nederland vertaalde roman 'Het Yacoubian' lezen van de schrijver Alaa al-Aswani.
Maar nu, na de revolutie, is de ziel overduidelijk terug. Geen gesprek in Cairo dat niet gaat over het 'nieuwe' Egypte. Twee weken heb ik om een beeld te krijgen van hoe de Egyptenaren die geest weer tot leven hebben gebracht en wat ze denken ermee te gaan doen. Mijn eerste zegsman is Hani Enan. Hij is één van de voormannen van de Kefaya beweging, die in 2004/2005 werd opgericht als reactie op de toen duidelijker wordende dreiging dat Mubarak zou worden opgevolgd door zijn zoon Gamal. Kefaya (het naam betekent:'genoeg') was een los verband van oppositie-figuren van de meest uiteenlopende politieke kleuren, van links, via burgerlijk liberaal tot islamist. Het had geen eigen politiek program, je zou het een 'one issue' beweging kunnen noemen. De belangrijkste eis die het formuleerde betrof nieuwe presidentsverkiezingen met de mogelijkheid om ongehinderd tegenkandidaten in te kunnen dienen. Het was de eerste beweging die – in 2005 – openlijk vroeg om het aftreden van Mubarak.
Hani ontvangt me tegen middernacht in de wijk Moqattam. De plek is een duur ingericht kantoor (Hani vertegenwoordigt onder meer Philips' medische apparatuur in Egypte). hij biedt me dure Franse cognac aan. Het is niet wat je zou verwachten van een revolutionair. Toch is Hani's loopbaan vooral bepaald door zijn carrière als opposant. Al in 1968 demonstreerde hij als medicijnenstudent tegen Nasser en in de jaren zeventig was hij een van de deelnemers aan het studentenverzet tegen Sadat, onder tijdens de onlusten in '77 die de geschiedenis in zouden gaan als 'broodrellen'. Onder meer door de vele malen dat hij werd gearresteerd maakte hij uiteindelijk zijn studie niet af.
De harde kern van Kefaya, vertelt hij, werd gevormd door activisten uit het voormalige studentenverzet van de jaren '70 rond de legendarische, te vroeg overleden, studentenleider Ahmed Abdallah. Anderen kwamen via de comités van solidariteit met de in 2000 begonnen Tweede Intifada in de door Israel bezette gebieden. De meeste Kefaya-deelnemers waren intussen al over de zestig en zelf speelden ze niet echt een leidende rol bij de revolutie van Tahrir. Maar niettemin was het bestaan van Kefaya van doorslaggevend belang. De beweging fungeerde als een verzamelpunt, een soort katalysator van het verzet. Er was ook een jongerengroep en daaruit kwamen de vrije vakbeweging voort en de 6 Aprilbeweging, die beide een hoofdrol zouden gaan spelen bij de omwenteling. Kifaya leverde een plek voor hen om te vergaderen, en daarnaast geld en goede raad. 'We kwamen regelmatig met ze samen en leverden ruimte en faciliteiten. En in januari 2011 hadden we een dagelijks bijeenkomend follow-up comité. Je zou kunnen zeggen dat we optraden als consultants van de revolutie.'
 |
| Ahmed Maher |
Maar misschien het belangrijkste was dat Ahmed in 2008, kort na de oprichting van 6 April op een website stuitte, 'Academy for Change' geheten, waarin reclame werd gemaakt voor de methodes van geweldloos verzet, onder meer de methodes waarmee de 'Otpor' beweging in Servië Milosevic wist te verjagen. Het inspireerde hem om hetzelfde te doen. De gebalde opgeheven vuist van Otpor werd vanaf dat moment ook het symbool van 6 April. De beweging begon te experimenteren met een ander soort demonstraties en het mobiliseren van volkswijken. 'We gingen de wijken in probeerden van alles, zingen, feesten organiseren, toneelstukjes opvoeren. Ook probeerden we een soort alternatieve demonstraties uit in plaats van de traditionele manier. Buiten Cairo experimenteerden we bijvoorbeeld met flash mobs. Zo gingen we zingen op het strand in Alexandrië en vliegers oplaten. We werden de volgende dag opgepakt. Maar het werd langzamerhand steeds meer een succes. In 2010 stonden we bekend als 'al-Ahl al-magnoun', dat stelletje gekken, en hielden we elke week wel ergens zo'n betoging.'
In juli 2010 ontstond een nieuwe Facebook-groep, nadat in Alexandrië een zekere Khaled Said, die getuige was geweest van een drugsdeal van twee politiemensen, door hen werd doodgeslagen. De 6 April groep besloot tot samenwerking met deze groep die het werk was van een jonge manager van Google, Wael Ghoneim. 'En daarna was er in december van dat jaar de omwenteling in Tunesië die een inspirerend voorbeeld werd, ' zegt Ahmed. 'We besloten toen dat iedereen mee moest werken. Vanaf 15 januari waren er bijeenkomsten met allerlei groeperingen, zoals de groep van ElBaradei, de Khaled Said-groep, het Democratisch Front van Osma Ghazali Harb en de jongeren van de Moslim Broederschap. Op 20 januari besloten we dat we ons zouden opsplitsen en de demonstratie op 25 januari zouden beginnen vanuit verschillende armere buurten van Cairo, zoals Shubra, Bulaq, Imbaba, Bulaq al-Daqrour en nog meer andere.
En het verhaal is dat jullie de start in één van die volkswijken geheim wisten te houden voor de amn al-merkazi, de politie, zodat ze die ene groep niet zoals hun gewoonte is konden insluiten en immobiliseren en jullie met die ene groep konden doorbreken naar Tahrir?
Ahmed Maher, glimlachend: 'Nee, het was anders. We publiceerden op Facebook dat de demonstratie om 14.00 zou beginnen. Maar we zorgden dat we er met de mensen uit de wijken al om 13.00 uur waren, dus vóór de politie.'
Een regime naar huis sturen is één ding ook al was dat misschien moeilijk genoeg, maar Egypte omvormen tot een democratie is waarschijnlijk nog veel ingewikkelder. Buiten Egypte is er geen gebrek aan sceptici die denken dat het dat nooit gaat lukken. Maar in Egypte zelf is dat anders. Daar is de vraag niet òf het zal gaan lukken, maar hoe lang het zal gaan duren. Althans dat is de vraag in Cairo. Wat het platteland denkt is minder duidelijk. 'Dit was een typische stedelijke revolutie,' zegt de journalist Hani Shukrallah, 'en de helft van Egypte is platteland. Die andere 50% moet de veranderingen nog verwerken. Dat kan jaren gaan duren.'
 |
| Hani Shukrallah |
 |
| Hussein Abdel Ghani |
De halfslachtige wijze van besturen doet soms de vraag rijzen of de militairen eigenlijk echt wel democratisering van Egypte willen, of ze niet zelf uit zijn op de macht. Volgens de meeste waarnemers is dat echter niet waarschijnlijk. Mijn vriendin Noha, heeft een tamelijk simpel commentaar. Haar vader is generaal en zat op de militaire academie met maarschalk Tantawi, de leider van de SCAF. Tantawi woont naast hem. Hij kent hem goed en weet zeker dat hij volstrekt geen leidersambities heeft, en tevreden was met zijn baan als minister van defensie. Volgens Noha's vader is de slechte performance van SCAF gewoon te wijten aan onkunde. De militairen kwamen in actie om een machtsvacuüm op te vullen, maar hadden geen idee van wat hen allemaal te wachten stond. Noha wordt bijgevallen door haar kennis, Hussein Abdel Ghani, tot voor kort bureauchef in Cairo van de nieuwszender Al-Jazeera. Ook Hussein denkt dat de militairen gewoon niet weten hoe ze het allemaal het beste kunnen aanpakken. Er is geen draaiboek. Wel zijn er twee rode lijnen die niet mogen worden overschreden. Die zijn door de Amerikanen getrokken, die als sponsor van de militairen om het zo te zeggen (Egypte is na Israel de grootste ontvanger van Amerikaanse financiële en militaire steun) nog steeds en belangrijke vinger in de pap hebben. Die rode lijnen zijn: 1) blijf af van de vrije markt en draai niet zoals hier een daar gevraagd privatiseringen terug. En 2) maak geen inbreuk op de verhouding met Israel. Het laatste punt verklaart waarom de door minister Nabil al-Arabi in april toegezegde verzoening met Iran geen doorgang vond - en de opening van de doorgang naar de Gaza-strook bij Rafah, die hij ook had aangekondigd, maar heel even een feit was en ook alleen maar ten dele. Het verklaart ook waarom Al-Arabi zelf nu geen minister van buitenlandse zaken meer is, maar is doorgeschoven naar de ondankbare post van secretaris-generaal van de Arabische Liga.
 |
| Hoge Militaire Raad (SCAF), tweede van rechts maarschalk Tantawi |
'We hebben niet alleen 30 jaar lang een repressief bewind gehad,' zegt journalist Shukrallah, 'Mubarak heeft in die tijd ook het politieke leven volledig vernield. Neem het dagblad van de Wafd. Ooit had het een oplage van een miljoen, nu is dat gezakt tot onder de 1000. Maar, ' voegt hij eraan toe, ' na de revolutie is er weer politieke ruimte. Miljoenen hebben zich daar intussen in begeven.'
Miljoenen? Shukrallah is duidelijk een optimist. Maar een feit is dat er in de korte tijd sinds het verdrijven van Mubarak heel wat activiteit is en tal van partijen uit de grond zijn gestampt. Sommige daarvan zullen zeker blijven. Zoals de partij waarvan Shukrallah zelf bestuurslid is: de Egyptische Sociaal-Democratische Partij, die anders dan de naam doet vermoeden niet socialistisch is maar liberaal en behalve vóór de vrije markteconomie ook voor de gelijkheid van alle burgers en een seculiere staat (al heet dat hier een civic state, omdat seculier – almani in het Arabisch - een soort bijklank van heeft verwerpelijke goddeloosheid). De partij heeft inmiddels 30.000 leden en voert driftig campagne- ook in de provincie. In het bestuur is ook het element van de 6 April beweging vertegenwoordigd in de persoon van de advocaat Ziad al-Aleimy, die trouwens tevens lid is van de Vereniging voor Verandering (het is geen partij) van presidentskandidaat Mohammed ElBaradei. Andere partijen hebben vergelijkbare programma's en bindingen met de recente potstbewegingen, daarondre zijn het Democratich Front van Osama Ghazali Harb en de Partij van de Vrije Egyptenaren van de rijke koptische zakenman Naguib Sawiris.
De nieuwe partijen, waaronder ook een paar linkse die nog niet erg van de grond lijken te komen, kampen echter allemaal met een enorm gebrek aan tijd. Zoals de zaken nu staan zullen de verkiezingen voor het parlement plaatsvinden in september. Dat betekent dat de tijd veel te kort is om voldoende aanhang en bekendheid te verwerven. Met de militairen zijn besprekingen gaande om de verkiezingen uit te stellen, maar de SCAF heeft niet laten blijken daar veel voor te voelen. Een partij die daar evenmin voor voelt is de Ikhwan al-Muslimin, de Moslim Broederschap, ongeveer de enige factor van betekenis die nog over is uit de Mubarak-tijd. De Broederschap heeft inmiddels ook haar eigen partij, de Vrijheid en Gerechtigheid Partij (FJP), en is zich er terdege van bewust dat zij qua organisatie bekendheid een voorsprong heeft. Hoe vroeger de verkiezingen hoe beter het voor haar is.
Maar dat wil niet zeggen dat de Broederschap zonder meer ook verzekerd is van een grandioze toekomst. Want de de FJP heeft intussen zoveel concurrentie gekregen dat ook zij zich wel zorgen moet maken. Ter rechterzijde is er een salafistische partij gekomen, Al-Nour (het Licht). Verder is haar jongerenbeweging, die erg actief was tijdens de protesten van Tahrir, nu voor zichzelf begonnen met een partij van de Egyptische Tendens (Hizb El Tayyar al Misri). De jongeren hadden al eerder gebotst met het ouderwets starre leiderschap van de Ikhwan. Wat de deur dichtdeed, was dat de Broederschap de progressief-islamitische Abdel Moneim Abdel-Foutouh uit haar gelederen verwijderde nadat hij zich tegen de wens van de leiding kandidaat had gesteld voor het presidentschap.
 |
| Abu el Ela Madi |
En tenslotte is er nog – last but not least – concurrentie voor de Broederschap in de vorm van een progressieve islamitische partij, de Wassat (Midden-)partij. Deze partij heeft mede wortels in de Kifaya-beweging – sterker nog: Kifaya werd destijds in het huis van haar voorzitter Abu al-Ela Madi opgericht. Onder Mubarak deed de partij een paar keer tevergeefs een poging om te worden erkend, nu is zij eindelijk toegelaten. Wassat, vertelt voorzitter Abu al-Ela Madi me in het partijkantoor aan de Qasr al-Ainistraat, is voor een scheiding van kerk en staat, en voor gelijkheid van alle burgers, man, vrouw, moslim of kopt. Dat zou wat de partij betreft ook in een artikel moeten worden vastgelegd in de grondwet. De Wassat ziet de Turkse AKP van Erdogan als een lichtend voorbeeld, met haar program van democratie en economische vooruitgang. Maar glimlachend vertelt Abu al-Ela Madi er bij dat Wassat in één opzicht afstand houdt. 'Er zijn twee zaken waar we geen voorbeeld aan nemen. In Iran moeten de vrouwen verplicht een hoofddoek (hegab) dragen, in Turkije moet de hegab juist verplicht af. Wij willen geen van tweeën, wij vinden dat vrouwen hun eigen keuze moeten kunnen maken.'
Abu el-Ela Madi's loopbaan vertelt overigens veel over de partij. In de jaren zeventig nam hij dele aan het studentenverzet, als lid van de Gama'at al-Islamiyya (Islamitische Vereniging) die later gewelddadig zou worden. Vanaf 1979 was hij lid van de Moslim Broederschap, maar in 1996 stapte hij op omdat hij zich niet langer kon verenigen met de ondemocratische wijze waarop die beweging werd geleid. Op mijn tegenwerping dat de Broederschap juist in die jaren veel ervaring met democratie opdeed, omdat zij steeds de verkiezingen van belangrijke vakbonden als die van de artsen, ingenieurs en advocaten wist te winnen, zegt hij laconiek: 'Dat klopt. Maar ìk was degene bij de Broederschap die die portefeuille beheerde.'
Misschien is het goed om als laatste nog even journalist Hussein Abdel Ghani over de Ikhwan te citeren. 'Het is een beweging die vooral gedijde in de clandestiniteit,' zegt hij. 'De leiders behoren allemaal tot dezelfde generatie, werken in elkaars bedrijven, zijn vaak onderling in elkaar families ingetrouwd. Ze hanteren strenge normen, ze vormen haast een secte. Uittreden zoals Abu el-Ela Madi deed, was niet eenvoudig. Je werd verketterd, vervolgd en uitgestoten. Maar het is de vraag of de beweging de democratisering van Egypt wel zal overleven. Ik persoonlijk denk dat het best mogelijk is dat de Ikhwan in een paar jaar uit elkaar zal gaan vallen.'
Geen opmerkingen:
Een reactie posten