De opkomst van het nazisme in Duitsland en later Oostenrijk leidde destijds tot een uittocht van linkse en Joodse intellectuelen. Velen van hen weken uit naar de VS en zetten daar vaak schijnbaar moeiteloos hun carrière voort. De Amerikaanse academische wereld en Hollywood plukken er nòg de vruchten van. Eén van die immigré's was de van oorsprong Duitse filosofe Hannah Arendt (1906 - 1975). Ook zij verwierf zich een plaats in het Amerikaanse academische landschap. Haar oeuvre zou grotendeels in het teken komen te staan van de gebeurtenissen die haar gedwongen vertrek naar de VS hadden bepaald en meer in het algemeen van de kwalen van de 20ste eeuw: het falen van de democratie, de opkomst van totalitaire regimes, jodenvervolging en kwaad en geweld. Ze stortte zich erop met een mengeling van emotionele betrokkenheid en analytische afstandelijkheid en verwierf zich zo een vrij unieke plaats onder de politieke denkers van de 20ste eeuw.
Ook in Nederland staat Arendt nog steeds volop in de belangstelling. Er worden universitaire cursussen en symposia aan haar gewijd en een tastbaar bewijs van belangstelling is de recente verschijning van de nodige boeken in Nederlandse vertaling. Daaronder één deel - Totalitarisme - van het driedelige The Origins of Totalitarianism, het werk waar zij in 1951 beroemd mee werd en waarin zij de aard en het succes van totalitaire systemen als nazisme en Stalinisme probeert te verklaren. Verder een heruitgave van haar destijds geruchtmakende verslag van het Eichmann-proces in Jeruzalem, en een selectie uit haar gepassioneerde, uiterst kritische essays over het zionisme en de omstandigheden waaronder de onafhankelijkheid van Israël werd uitgeroepen: ''Zionisme bij nader inzien". Ook de prachtige biografie van haar leerlinge Elizabeth Young-Bruehl uit 1982 is nu eindelijk in het Nederlands vertaald. Eerder waren onder meer al vertalingen verschenen van On Revolution waarin ze de tekortkomingen van ons systeem van indirecte democratie analyseert en zich voorstander toont van systemen met een directe vertegenwoordiging zoals radendemocratie) en On Violence, dat werd geschreven tegen de achtergrond van studentengeweld in de jaren zestig en van de politieke moorden op Kennedy en Martin Luther King.
In onderlinge samenhang geven deze boeken een goed beeld van waar Arendt mee bezig is geweest. Eigenlijk zijn het alle belangrijke negatieve zaken geweest waar ze zelf als Duitse Jodin mee te maken kreeg en die haar leven hadden beïnvloed. - antisemitisme, nazi-bewind, oorlog, jodenvervolging. Ze probeerde de achtergronden van deze barre werkelijkheden te bevatten en in een kader te plaatsen - misschien wel om zo de werkelijkheid in toom te kunnen houden. Strikt genomen kwam ze daarmee buiten het terrein van haar vakgebied, de filosofie. Zelf noemde ze zich ook bij voorkeur geen filosoof, maar politiek filosofe. Al doende leverde ze geen pasklare politieke theorieën of oplossingen, maar wel scherpe analyses die ons ook nu, in een periode waarin de opkomst van populistische of rondweg ultra-rechtse partijen in tal van landen tekenen zijn van de kwetsbaarheid van ons democratische systeem, nog volop stof ter overdenking geven.
Het begon heel anders. Opgegroeid in Königsberg als dochter van geassimileerd Joodse ouders, ging Arendt in 1925 theologie studeren in Marburg. Ze raakte er in de ban van de liefde voor filosofie van de klassieke oudheid van de 17 jaar oudere, getrouwde hoogleraar filosofie Martin Heidegger met wie ze ook vrijwel direct een verhouding kreeg. Twee jaar later week ze uit naar Heidelberg om verder te studeren bij Heideggers's collega Karl Jaspers. De verhouding met Heidegger, die ook altijd een stempel op haar werk bleef drukken, bleef echter bestaan. In ieder geval tot het moment, in het begin van de jaren dertig, dat Heidegger zich als propagandist van de nazi's ontpopte. Het contact tussen beiden (gedocumenteerd is in een briefwisseling waarvan eveneens onlangs een Nederlandse uitgave verscheen), werd trouwens na de oorlog weer enigszins hersteld.
Onder druk van de toegenomen nazi-dreiging voltrok zich echter een verandering in de geassimileerde Arendt. Haar dissertatie ging weliswaar nog over het begrip liefde bij de kerkvader Augustinus, maar haar volgende project (1929), een biografie van de 18e eeuwse Rachel Varnhagen die haar Joodszijn wegmoffelde en zich liet dopen om tot de beau monde van die dagen te kunnen behoren, verried een toegenomen belangstelling voor de problemen die te maken hebben met het behoren tot een Joodse minderheid. Het boek, Rahel Varnhagen, a Jewish Woman, werd overigens pas in 1958 uitgegeven in de VS.
In dezelfde tijd zocht Arendt ook toenadering tot de Duitse zionisten en hun leider Kurt Blumenfeld met wie ze lang bevriend zou blijven. Toen ze in 1933 voor Blumenfeld en de zijnen in bibliotheken onderzoek deed naar antisemitische propaganda, werd ze korte tijd door de Gestapo vastgehouden. Ze zocht daarop de wijk in Frankrijk. Daar raakte ze betrokken bij de Jeugd Aliyah. Tevens leerde ze er haar tweede man en ware levensgezel kennen, Heinrich Blücher, een niet-joodse, voormalige communist, die net als Heidegger een grote invloed op haar werk zou gaan uitoefenen. Samen met hem wist ze nadat Frankrijk door de nazi 's onder de voet was gelopen in 1941 naar Amerika te ontkomen, overigens niet dan nadat ze had weten te ontsnappen uit het kamp Gur waarin ze korte tijd was geïnterneerd.
Defaitisme
In de VS kreeg Arendt vrij snel aansluiting bij de intelligentsia. De historicus Salo Baron hielp haar aan een baan bij Schocken Books, de voortzetting van een uitgeweken Duits-Joodse uitgeverij en ze vond aansluiting bij emigrantenkringen rond Columbia University. Vrijwel meteen na aankomst begon ze aan The Origings of Totalitarianism, tegelijkertijd begon ze ook voor Duits-Joodse emigrantenblaadjes en schrijven. De stukken over zionisme en het totstandkomen van Israël die Hella Rottenberg bijeenbracht, vertaalde en inleidde in de bundel "Zionisme bij nader inzien", werden in die periode geschreven. Het zijn stukken waarin - heel kernmerkend - een heftige en vaak spottende toon samengaat met scherpe analyses. Zo voorspeelt ze dat het gebrek aan overeenstemming met de Arabieren de Joodse staat veroordeelt om in lengte van jaren afhankelijk te blijven van machtige externe beschermers. Ze hekelt de opvatting die onder invloed van founding father Theodor Herzl gemeengoed is geworden in het zionisme, dat antisemitisme iets onveranderlijks is - een soort natuurverschijnsel. In haar ogen leidt dat tot een gevaarlijk soort defaitisme: Israël stelt zich op alsof het nu eenmaal hoe dan ook gedoemd is tegen de rest van de wereld te strijden. Het zijn kortom, buitengewoon kritische stukken die toen - waarschijnlijk trouwens nog steeds niet - de handen van de meeste zionisten niet op elkaar konden krijgen, maar wèl gaan over de dilemma's waar Israël bijna 60 jaar later nog steeds mee worstelt.
Eveneens zeer de moeite waard is de heruitgave van haar verslag van het proces van de jodenmoordenaar Eichmann in 1963. ''Eichmann in Jeruzalem'' (ondertitel ''De banaliteit van het kwaad'').
Ambtenaar
Het absolute kwaad - en de oorzaken ervan - was één van de thema's waar Arendt erg in was geïnteresseerd. Vandaar dat ze direct nadat de SS-er Eichmann in Argentinië was gearresteerd, de New Yorker het aanbod deed het proces te verslaan. Haar voornaamste conclusie - dat Eichmann niet de supermoordenaar was die de Israëlische autoriteiten van hem wilden maken, maar veeleer een ijselijk gewoon iemand, een volijverige ambtenaar die zorgde voor een perfecte dienstregeling van de moordtransporten - zorgde internationaal voor grote opwinding. Met name in Israël werd boos gereageerd op haar constatering dat het proces een theaterstuk was dat Eichmann een belangrijkere rol wilde toedichten in de moordmachine dan hem toekwam. Ook haar vaststelling dat uit het proces bleek dat de Joodse Raden op veel plaatsen een veel grotere rol hadden gespeeld bij de uitvoering van het drama dan tot dat moment was aangenomen, viel volstrekt verkeerd. Het kostte haar vele vrienden (onder wie Kurt Blumenfeld, de vroeger voorman van de Duitse zionisten). Bij herlezing moet ik echter zeggen dat haar voorstelling van zaken (die onder meer gedeeld werd door Abel Herzberg en Harry Mulisch, twee Nederlanders die het proces eveneens volgden) niet alleen geloofwaardig overkomt, maar ons eigenlijk meer over het kwaad leert dan als Eichmann wèl een absolute boosdoener was geweest. Verbazend, dat daar 40 jaar geleden zoveel om te doen is geweest.Blijft over de vraag: wat te doen met dit wel erg royale aanbod aan Arendt-boeken zo ineens. Wat raad een recensent zijn lezers aan? Een moeilijke vraag, want eigenlijk ontstaat alleen bij het lezen van meer van haar werken een soort totaalbeeld van waar het bij Arendt allemaal om ging. (Boeken óver haar, zoals die van Dirk de Schutter en Peter Venmans, hielpen mij niet echt op weg) Misschien beginnen met de meest leesbare twee: Eichmann in Jeruzalem en Zionisme bij nader inzien? En de biografie van Young-Bruehl ernaast? Bij mij werkte het.
Maarten Jan Hijmans
Hannah Arendt, Het zionisme bij nader inzien.Vertaald, geannoteerd en van een inleiding voorzien door Hella Rottenberg. Mets & Schilt, Amsterdam, 2005
Hannah Arendt, Eichmann in Jeruzalem,De banaliteit van het kwaad.Met een voorwoord van Ido de Haan.Uitgeverij Atlas, Amsterdam/Antwerpen, 2005
Hannah Arendt, Totalitarisme.Inleiding, vertaling en glossarium Remi Peeters en Dirk De Schutter,Boom, Amsterdam, 2005
Elisabeth Young-Bruehl, Hannah Arendt, een biografie. Uitgeverij Atlas, Amsterdam/Antwerpen, 2005
Peter Venmans, De ontdekking van de wereld, Over Hannah Arendt, Uitgeverij Atlas, Amsterdam/Antwerpen, 2005
Dirk de Schutter, Het ketterse begin,Hannah Arendt over de filosofie van het actieve leven,Uitgeverij Damon, Budel, 2005
Geen opmerkingen:
Een reactie posten