Is er verschil tussen 'ja' of 'nee' voor de Europese grondwet?

Column in het NIW van 13 mei 2005

Mijn dochter van tien heeft op de pc die zij mag gebruiken om spelletjes op te spelen en met haar vriendinnetjes te emailen het bureablad aangepast. "De wereld is vaag" staat er nu tegen een bonte achtergrond te lezen. Het is een toepasselijk bureablad om dit stukje op te beginnen over de Europese grondwet. Die grondwet is namelijk ook nogal vaag. Zo vaag dat de hele discussie erover - voor of tegen - maar niet van de grond wil komen. In mijn kennissenkring is er niemand die ook maar een idee heeft wat hij of zij op 1 juni zal gaan doen. Stemmen? En wat dan wel? Is die grondwet dan werkelijk zo´n stap vooruit?
In de kranten hebben de discussies iets krampachtigs, alsof het er allemaal bij de haren bij wordt gesleept.Hoe vaag de discussie in feite is, wordt misschien nog wel het best geïllustreerd door de oneigenlijke argumenten waarmee mensen aan komen zetten die ons met alle geweld over de streep willen trekken. Donner van Justitie riep dat we voor moeten stemmen omdat anders het risico van nieuwe oorlogen wordt vergroot. Premier Balkenende zei dat hij nu Auschwitz en Yad Vashem had gezien en zich er meer dan ooit van bewust was geworden dat we elkaar nodig hebben om zoiets in de toekomst te voorkomen. Demagogische prietpraat - en in het geval van Balkenende ook nog eens gênant (is hij zich pas als premier gaan realiseren wat de nazi's hebben aangericht?). Waarom doen alsof Europa zou ophouden te bestaan als wij, of de Fransen, of wie dan ook deze grondwet wegstemmen? Europa valt dan gewoon weer terug op oude afspraken zoals die van Nice van 2002. En een aantal zaken, bijvoorbeeld de vraagstukken die samenhangen met de uitbreiding van de Unie tot 25 leden, zal op een andere manier geregeld moeten worden. Maar komen bij een ´´nee´´ de grondrechten van EU-burgers te vervallen? Of valt de EU dan uiteen? Wat een onzin. Het pleit niet voor Donner en Balkenende dat ze dit soort kletskoek in stelling brengen.
Het punt waar alles om draait is namelijk dat de nieuwe grondwet helemaal niet zo nieuw is, maar vooral een groot aantal verdragen, afspraken en - niet te vergeten - in de praktijk gegroeide Europese wetgeving samenvat en op een rijtje zet. Niet echt vernieuwend dus. De grondrechten van de burgers, de principes van het Europese recht (zoals het feit dat Europees recht voorrang heeft boven nationaal recht) en de meeste afspraken over bestuurlijke organen, lagen allang vast. En dat terreinen als milieu (waar de Europese wetgeving stringenter is dan de nationale wetgevingen) of landbouw (wat al heel lang vrijwel uitsluitend een Brusselse aangelegenheid is) nu in de grondwet een plaats vinden, is evenmin verrassend. Al voel ik wel wat voor het argument van juristen dat deze dingen niet thuis horen in een grondwet. Die zou alleen rechten en plichten van burgers en bestuurlijke kaders horen aan te geven. Het feit dat dit soort zaken er wél een plek in hebben gekregen, maakt volgens hen het document nodeloos dik en ondoorzichtig.
De vraag is vervolgens: wat is er dan wèl nieuw aan dit - enkele honderden pagina's dikke - document? In feite vrij weinig. Om te beginnen aanpassingen die het mogelijk maken dat de Unie straks met 25 leden nog bestuurbaar is. Zo levert straks niet meer elk land een lid van de Europese Commissie, en worden besluiten in de Europese Raad (de raad van staatshoofden of eerste ministers) niet meer alleen met algemene stemmen genomen. Vrijwel alles gaat voortaan met meerderheid van stemmen, en er komt een verdeelsleutel waarbij wordt bepaald hoeveel stemmen elk land heeft (wij leveren daarbij als klein land in, maar dat is natuurlijk terecht). Ook wordt de voorzitter van de Raad niet langer bij toerbeurt aangewezen, maar voor 2,5 jaar gekozen. En als een soort toegift krijgen de burgers een pietsie meer toegang tot Brussel: er komt een Europese ombudsman. Ook krijgen burgers (maar dat moeten er dan wel een miljoen zijn, afkomstig uit diverse landen) en/of een aantal nationale parlementen bij elkaar de mogelijkheid om de Europese Commissie te vragen iets te heroverwegen.
Een andere noviteit is de instelling van een Europese minister van Buitenlandse Zaken (tevens vice-voorzitter van de Europese Commissie), en de vaststelling in de grondwet dat de EU een eigen buitenlands- en veiligheidsbeleid mag gaan voeren. Dat lijkt een grote stap vooruit: Europa als nieuwe wereldmacht, onafhankelijk van de Verenigde Staten. Maar zover gaan we dus niet. Juist op dit terrein is besloten dat besluiten nog met eenparigheid van stemmen moeten worden genomen, iets wat op alle overige terreinen is afgeschaft. Gezien de Europese verdeeldheid op bijna elk buitenlands terrein, zal een echt eigen beleid met een eigen defensiepolitiek dus nog wel even op zich laten wachten.
Het is, denk ik exemplarisch voor hoe Europa werkt. We zetten de deur open voor iets nieuws, maar voorlopig nog zonder de mogelijkheid er besluitvaardig mee om te gaan. We hopen waarschijnlijk dat dat vanzelf groeit zoals dat eigenlijk met dat hele Europa is gegaan. Want of de eenwording nou uit idealisme voortkwam of niet, er was in feite maar één ding dat vanaf het begin de kar trok: ruim baan voor handel en industrie. De rest hobbelde er achteraan. Inmiddels is Europa een solide systeem, in vele opzichten machtiger dan wijzelf, een feit dat niet meer kan worden teruggedraaid. Maar in bestuurlijke zin lopen we nog steeds achter de feiten aan. In plaats van een transparante Europese democratie is het nog steeds een compromis tussen een Brussels bestuur en een Europa der vaderlanden. En in de praktijk betekent dit dat de integratie haar eigen wetten en eigen dynamiek creëert en dat wij als het ware het gevoel hebben dat Brussel ons boven het hoofd groeit.
Ook deze grondwet verandert daar niet wezenlijk iets aan. Het is vooral een momentopname van hoe de Unie tot nu is geëvolueerd. Stemmen we voor, dan betekent dat instemming met de manier waarop het gaat. Stemmen we tegen (of blijven we weg), dan gaat Europa evengoed door op de ingeslagen weg. Kortom, als voor of tegen al verschil maakt, dan is de scheidslijn ertussen behoorlijk vaag. Wat volgens mij jammer is, want misschien was het wel een keer tijd geweest voor een meer principiële discussie of het zwaartepunt van de democratie zolangzamerhand niet gewoon naar Brussel moet worden verlegd.