Na de Amerikaanse invasie keerde hij terug naar Irak om te helpen bij de wederopbouw. Maar na vier maanden nam hij ontslag uit de door de Amerikanen ingestelde Raad voor Wederopbouw en Ontwikkeling (IRDC) wegens de richting die de Amerikaanse bestuurders insloegen. Ook zijn droom - het opzetten van een regionaal research- en trainingscentrum voor de sociale wetenschappen in Bagdad - moest hij opgeven door de onwerkbare situatie. Tijdelijk? Dat hoopt hij. Maar voorlopig is dr Isam al-Khafaji, langjarig politiek vluchteling ten tijde van het Ba'ath-regime, weer docent in den vreemde. Nu nog aan de Universiteit van Amsterdam - straks aan Yale.Maarten Jan Hijmans
De locatie is een rijtjeshuis in Amstelveen. Het gesprek begint in de keuken, want ik ben uitgenodigd voor de lunch. Turkse koffie uiteraard, maar Libanees brood, Iraakse bastirma, worst, diverse soorten kaas en ingemaakte kleine auberginetjes had ik toch niet verwacht. 'De zwarte markt in Beverwijk,' zegt Khafaji ter verklaring. 'Er wonen nu zoveel Iraki's in Nederland dat je al die dingen daar kunt krijgen. - En mijn vrouw,' voegt hij eraan toe. 'want die houdt ervan zelf dingen in te maken. Het brood is trouwens meegebracht door een vriend die net in Libanon is geweest.'
Het gesprek gaat over eten in het Midden-Oosten, favoriete plaatsen, gemeenschappelijke kennissen en interreligieuze verdraagzaamheid. Khafaji is een niet-praktizerende shi'iet, zijn vrouw een christen. Er wordt nu veel nadruk gelegd op het belang van de verschillen tussen de diverse bevolkingsgroepen, maar, stelt hij, religieuze verschillen speelden in het sociale verkeer in Irak, althans in de steden, nooit een grote rol. Maar bovenal spreken we natuurlijk over de politieke situatie van Irak. Over de droom dat Irak na het verdrijven van Saddam weer de goede kant op zou kunnen gaan en over de angst dat het ook bergafwaarts kan gaan. Over Khafaji's kortstondige poging zich persoonlijk voor de wederopbouw in te zetten, en over de redenen waarom hij dat opgaf..
Ibn Khaldun
'Tja, de IRDC,' zegt hij. 'Wat ging er fout? Twee dingen werkten van het begin af aan tegen de ambities van de Iraki's. Het was niet zozeer de oorlog zelf. Veel Iraki's maakten zich vanaf het begin geen illusies over de redenen waarom de Amerikanen de oorlog waren begonnen. Ze wisten dat het de verkeerde redenen waren. En je kan dan aan de kant gaan zitten en afwachten. Maar in de geschiedenis, in de politiek is het dan soms toch beter in actie komen om een plaats voor jezelf creëren, zelfs als het de meest verkeerde mensen zijn die om hun eigen redenen oorlog voeren. Er is een beroemd precedent. Je hebt ongetwijfeld gehoord van de historicus en socioloog Ibn Khaldun. Ook hij maakte zijn handen vuil. Veel mensen weten niet dat zijn geschriften deels ontstonden toen hij adviseur was van Timur Lenk (Tamerlane).....'
'Wij dachten dat de Amerikanen de Irakezen nodig zouden hebben om mee te werken. En we hoopten dat we dan druk zouden kunnen uitoefenen om de rol van de Iraki's te vergroten. En dan niet alleen voor de expats zoals wijzelf, maar vooral voor de locale Iraki's. Irak heeft namelijk een fantastisch potentieel aan geschoolde bureaucraten en technici die zo ingezet hadden kunnen worden. Had het gekund? Ja, zelfs nu zou dat nog kunnen. Maar wat gebeurde? De Amerikanen wonnen de slag in een record tijd. En dat gaf hen de illusie dat alles net zo gemakkelijk zou gaan. Waarom zouden we dan luisteren naar die anderen, dachten ze. We doen het gewoon zelf.'
'Dat was de eerste reden,. De tweede was de enorme vreugde die volgde op de val van Saddam. Dat was niet omdat de Amerikanen waren gekomen, maar omdat het afgelopen was met Saddam. Maar de Amerikanen trokken er ten onrechte de conclusie uit dat ze gezien werden als bevrijders, dat het net zo was als destijds in Japan of Duitsland, dat ze welkom waren en hun gang konden gaan.
'Nee, het was niet zozeer de kwestie van een richtingenstrijd binnen de Amerikaanse gelederen. Het was niet zo dat Defensie, het Pentagon de kwaden waren en de mensen van Buitenlandse Zaken, het State Department, goed. Sommigen dachten dat. Toen het Pentagon het helemaal fout bleek te hebben gingen ze het State Department idealiseren. Het zouden haviken zijn versus duiven. Dat leek te worden geïllustreerd door de situatie in het voormalige paleis van Saddam waar we allemaal - de Amerikanen en de leden van de IRDC - waren ingekwartierd. Daar leken het inderdaad verschillende stammen, men wenste elkaar niet eens goede morgen. Maar haviken en duiven, zo heb ik ze nooit willen noemen. Er waren geen duiven. Het waren de ideologen van het Pentagon, met hun ideeën over met geweld democratie brengen en het karakter van het Midden-Oosten veranderen, tegenover de realisten van het State Department. Let wel: realisten van hetzelfde type als tijdens de Koude Oorlog in de jaren vijftig. Voor hen lag de nadruk erop dat de olie bleef vloeien en dat vereiste in hun ogen stabiliteit. Die stabiliteit was volgens hen helemaal niet gediend met democratie, en debat en een transparante maatschappij. Integendeel, waarom zou je niet gewoon in zee gaan met autoritaire regimes waarmee makkelijk zaken konden worden gedaan. Het was dezelfde manier van denken als in de jaren tachtig. Toen konden de VS het goed vinden met Saddam tijdens diens oorlog tegen Iran, ondanks het feit dat hij zijn volk onderdrukte en ondanks het feit dat - wat we ook over die oorlog denken - hij degene was die de oorlog was begonnen.'
Plastische chirurgie
'Vertaald naar de scenario's van 2003 betekende dit dat het genoeg was om de harde kern van het regime van Saddam te verwijderen, een soort van plastische chirurgie toe te passen en zoveel mogelijk van het regime overeind te houden onder het motto dat chaos moest worden vermeden. Een iets gematigder dictator, dat vooruitzicht maakte de Iraki's behoorlijk bang. Stel je voor: twee maanden voor de invasie vertelde de latere VS-ambassadeur Zalmay Khalilzad de leiders van de Iraakse oppositie op een bijeenkomst in Istanbul tot hun grote schrik dat het erop aankwam Saddam en zijn naaste medewerkers te vervangen. Niets meer dan dat, niks democratie. En voordat Bremer naar Irak kwam was er een maand dat James Garner de leiding had over Irak. De meeste leden van zijn staf waren State Department-mensen en zij probeerden Ba´athisten naar voren te schuiven als nieuwe ministers. Toen dat op het ministerie van gezondheid dreigde te gebeuren, brak er een staking uit van de artsen van dat ministerie. Echt, ik kan je honderden van dit soort verhalen vertellen.´
´Aan de andere kant, waren er de Pentagon-mensen met McArthur-achtige dromen van social engeneering, sommigen van hen hadden werkelijk ideeën als McArthur over hoe je het terrorisme tot zwijgen moet brengen. Maar de Irakezen waren niet alleen de slachtoffers in dit verhaal. Ze dragen heel wat verantwoordelijkheid door de illusies te helpen voeden. Het State Department sloot een fractie in zijn armen die riep om een militaire staatsgreep, de groep van Ayad Allawi, ex-Ba'ath mensen, volgens wie Saddam de bad guy was wiens plaats zij alleen maar hoefden in te nemen. En het Pentagon, en Dick Cheney, omarmden Ahmed Chalabi die hen deed geloven dat het Iraakse volk hem zou ontvangen met rozen en chocola en die aandrong op het ontmantelen van het totale Iraakse staatsapparaat. Ik was getuige van die botsende inzichten. En intussen was het duidelijk dat Irak, wie er na de val van Saddam dan ook aan de macht was gekomen, al waren het bolsjewieken of monarchisten geweest, nooit sterke banden met het Westen en de VS zou hebben gekregen. Het maakt tenslotte deel uit van de regio en heeft zijn eigen belangen en verhoudingen ten opzichte van de buurlanden. Amerika had er daarom goed aan gedaan om Irak niet als een soort cliënt te beschouwen, maar om rode lijnen te trekken die een Irak-na-Saddam niet zou mogen overschrijden. Bijvoorbeeld: geen massavernietigingwapens, geen oorlogen tegen nabuurlanden, geen onderdrukking van de eigen bevolking en verder is het jullie eigen zaak. Op die manier zouden de VS zich een ware vriend van Irak hebben kunnen tonen, en niet een natie die het wilde overheersen.´
Leger
´´Die ene maand Garner, die was zo arrogant, die luisterde naar niemand, laat staan naar Irakezen. Daarna kwam 'onderkoning' Bremer III met zijn sweeping agenda, die het leger ontbond en de grenzen openliet (en wat verwacht je dat Iran, Syrië of Saoedi-Arabië dan zullen doen als je democratie wilt invoeren....). Die strategie was zodanig dat het zaad van een burgeroorlog werd geplant in Irak. Stel je voor, dit land waar de Ba'athpartij oppermachtig was geweest. Saddam had vervaarlijke, zwaar getrainde militia´s, zoals de fedayeen onder het commando van zijn zoon Udai. Vijfendertig jaar was het land systematisch door de partij onder de duim gehouden, het was een soort van nazi-regime. Dan kan je niet zeggen dat de militairen de kwade factor waren. Wat had moeten gebeuren was dat het hele regime was gedelegitimeerd in de ogen van de eigen bevolking. Mensen die 35 jaar lang niets dan propaganda hadden gezien en gehoord, had je moeten vertellen dat het hele verhaal over een groot Irak en dat soort dingen gewoon bullshit waren. Maar stel je voor: 400.000 man militairen de laan uit. Als je hun families erbij optelt, komt dat erop neer dat twee miljoen mensen zonder inkomen kwamen te zitten. En dat in een land waar de werkloosheid toch al heel hoog was. Het leger en de politie waren corrupt, dat is zeker, maar ze hadden een diepe haat voor Saddam, zelfs de officieren. En nu? Kijk naar de gebieden waar het verzet het hevigst is, naar de zogenoemde ´Driehoek des doods´. Dat is geen soennitisch gebied. Op de kaart zie je dat het een gebied is waar volop militaire industrie was: 60.000 mensen waren daar afhankelijk van het militair industriële complex. De Amerikanen, ze hadden een plan om een regime omver te werpen, maar werkelijk zonder enige alternatieve strategie.´
´Ik kan me mijn eerste memo nog herinneren. Dat ging over Iraks cementfabrieken, 13 stuks. Ik wilde ze weer operationeel maken. Ze hadden het goed gedaan, zelfs voor de export gewerkt. De IRDC was geen politiek orgaan, wij zouden ons richten op het administratieve systeem, politiek en administratie zijn gescheiden dingen. En het was waar dat Saddam het bestuur gepolitiseerd had op zijn Oosteuropees. Maar hoe corrupt ook, Irak had al sinds de jaren dertig een centrale bank, er ressorteerden honderden ziekenhuizen onder het ministerie van gezondheid, en het ministerie van Onderwijs ging over 13 universiteiten. Het idee was: breng mensen bij elkaar, diverse soorten experts, tenminste vier in alle provincies, uitgezonderd die in Koerdistan. Laat ze een team vormen dat de zaken op provinciaal en ministerieel niveau administratief weer tot leven brengt. Naar politieke kleur zou niet moeten worden gekeken, het zouden patriotten moeten zijn en hun functie zou tijdelijk zijn, totdat 70, 80% van het bestuur weer op orde zou zijn.'
'Bremer heeft niet eens willen luisteren naar dat plan. Ik heb ontslag genomen in juli, dat was pas na vier maanden. Ik heb nog even gewacht, want ik hoopte aanvankelijk dat we collectief ontslag zouden nemen, en daarmee een daad zouden kunnen stellen. Dat is niet gelukt. Blijkbaar is het voor veel mensen moeilijk om afscheid te nemen van een salaris van $ 17.000 per maand ook al werkte het helemaal niet. Wat zij wilden was dat we spionneerden, dat we de ministeries politiek gesproken 'opschoonden'. Wat wij wilden was nieuw leven inblazen in het systeem.'
Faluja
'De Amerikaanse aanval op Faluja in 2004 was inderdaad een soort waterscheiding, ja. Je moet weten dat de provicie Anbar, waar Faluja toe behoort, tot de kalmste provincies behoorde tijdens de invasie van 2003. Er werd geen schot gelost. Ik heb later de brigade-generaal gesproken die toen het commando had over de Iraakse strijdkrachten in Anbar en gevraagd hoe dat zat. Hij zei toen: 'We waren overtuigd van de zinloosheid van het geheel.' Ten tweede moet je weten dat de mensen in Anbar nog niet waren vergeten dat Saddam in 1995 de stad Ramadi had laten bombarderen na een soort mini-opstand. Dus om te zeggen dat de provincie pro-Saddam was, was een verdraaiing van de feiten. Maar toen nam de Amerikaanse militaire gouverneur in Anbar de zoon van de leider van de grootste stam die pro-Saddam was geweest in de provincie, de Dulaimi, tot assistent. En hierbij moet je je realiseren dat lang niet alles in Bagdad werd beslist. De militaire gouverneurs hadden een grote ruimte voor het nemen van eigen beslissingen. Soms gedroegen ze zich als echte warlords. Er was bijvoorbeeld de uitspraak van de driesterren-generaal McKiernan: ''Wie zijn die civilian shits die beslissingen nemen in Bagdad.''
'De benoeming van deze Dulaimi betekende dat op allerlei posten weer oude bekenden uit de Saddam tijd werden benoemd. Ik heb in mijn huis in Bagdad een keer een bezoek gehad van een delegatie van de 210 advocaten uit Anbar die Bremer wilden spreken omdat ze verkiezingen wilden om van die Duliami's af te komen. Die maakten hun het werken onmogelijk, zeiden ze.'
'Vervolgens werden er vier Amerikaanse aannemers ontvoerd en onthoofd teruggevonden. In het Zuiden gebeurde een keer iets soortgelijks: daar werden zes Britse soldaten gedood. De Britten opende een onderzoek en het eind was dat er publiekelijk en in de moskeeën afstand werd genomen van die daad. Maar de Amerikaanse reactie was: ''We moeten ze een lesje leren'' en ''Het is beter dat ze bang voor ons zijn dan dat ze van ons houden''. Hun all out aanval op Faluja was het begin van openlijke diepgaande vijandigheid in de provincie. Er kwamen verhalen in omloop als ''De Amerikanen hebben speciale kijkers waarmee ze jullie vrouwen naakt kunnen zien''. In Bagdad, waar je voorheen als je je veilig wilde voelen, moest zorgen in de buurt van de Amerikanen te blijven, was het nu ineens zaak om voor je veiligheid zo ver mogelijk van ze vandaan te gaan. Het had een sneeuwbal-effect. De Irakezen begonnen de vragen te stellen als hoe het toch mogelijk was dat de VS niet konden zorgen dat er weer elektriciteit was, terwijl black-outs toch al sinds de jaren zestig haast niet meer waren voorgekomen. De Amerikanen werden nerveus, begonnen wild om zich heen te schieten en lieten hun tanks auto's platwalsen ongeacht of de inzittenden er nog in zaten of niet. Ze begonnen elke Iraki als een potentiële terrorist te zien. De Irakezen kregen het gevoel dat ze onder een bezetting leefden.'
'Maar een volledige opstand is het nog niet. Ik zei eerder: er zijn 400.000 man van het leger ontslagen en de Fedayeen en de Republikeinse Garde komen daar nog bij. Als dat nu allemaal sluipschutters zouden zijn geworden, dan was het dodental niet zoals nu een paar per dag. Irak is geen Afghanistan, het is trouwens ook veel meer een stedelijke jungle; 12 miljoen mensen wonen in de vijf grootste steden, oftewel 73%. Maar als het een volledige opstand zou worden? Dan zou het erger worden dan Vietnam.´
´Ah corruptie. Ik heb dat goed gevolgd via Iraq Revenue Watch (een instituut dat Khafaji met steun van de Open Society Institute van George Sörös opzette, mjh). Revenue Watch draait nu helaas op een lager niveau, maar we hebben een aantal goed rapporten uitgegeven, denk ik. Wat ik kan zeggen is dit: ik ken geen enkele Iraakse aannemer die ooit via een open tender een contract heeft gekregen. En geloof me, ik kan het weten, mijn broer zit in die wereld. De gang van zaken is zo: contracten worden gegund aan iemand in de VS, die een internationale agent inhuurt voor de uitvoering, die weer iemand in Jordanië chartert en zo verder, totdat uiteindelijk een plaatselijke Iraakse aannemer aan het werk gaat - voor 20% van de oorspronkelijke prijs. Het lijkt veel, een bedrag als $ 20 miljard dat de Amerikanen in 2004 voor de wederopbouw hadden bestemd. Maar uit onze rapporten bleek dat slechts één zesde deel van het oorspronkelijke bedrag ook werkelijk de plaats van bestemming bereikte. En dan waren er nog steeds vragen over de doelmatigheid. Om een voorbeeld te noemen dat ik zelf heb gezien: Bremer voerde in zijn rapporten over wat er allemaal verricht zou zijn, onder meer een school op die was herbouwd. Terwijl ik heb geconstateerd dat het gebouw licht beschadigd was en alleen de ramen moesten worden vervangen.´
Quota
Juan Cole, de Amerikaanse hoogleraar, zei onlangs in een interview met ZemZem dat het in Irak ofwel totale chaos wordt, ofwel dat de kant opgaat van een Libanees model, waarbij in de verdeling van de macht vaste verhoudingen voor soenni´s, shiieten en Koerden worden gehanteerd. Bent u het daarmee eens? Of staat u nog achter uw mening van een paar maanden geleden dat de scheidslijnen tussen soenni en shia niet zo scherp zijn als het soms lijkt?
´Ik heb groot respect voor Cole, maar hier ben ik het niet mee eens. Een Libanese oplossing is niet zonder meer de enige mogelijkheid, ook al moet ik zeggen dat hoe langer deze situatie duurt, hoe moeilijker het wordt. Maar één ding is eigenlijk van meet af aan wèl duidelijk. Dat is dat Koerdistan - hoewel Iraakse politici zich dat kennelijk niet wensen te realiseren - bezig is een ander land te worden. Het wordt al sinds 1999 volledig autonoom bestuurd en er is intussen een nieuwe generatie opgekomen die geen Arabisch meer kent en nog nooit in Bagdad is geweest. Dat staat in schril contrast met de generatie van Jalal (Talabani) en Massoud (Barzani). Zij hebben nog in Bagdad op school gezeten. In die tijd moesten Koerden ook naar Bagdad als ze naar een ziekenhuis moesten of een paspoort nodig hadden. Maar voor de nieuwe generatie is Bagdad onbekend terrein. Zij zijn bovendien vrienden van de VS die garant stonden voor hun vrijheid. Dit zijn gewoon feiten, we kunnen er beter maar rekening mee houden. Veel Arabische politici putten hoop uit de regionale situatie, dat Iran en Turkije geen onafhankelijk Koerdistan zullen gedogen. Maar dat is een ongezond standpunt. Ze voelen dat de Koerden zich niet langer gebonden voelen aan Irak. Maar in plaats van bruggen te bouwen, hopen ze dat Turkije zal voorkomen dat ze zich losmaken.'
'Wat de tegenstelling shia -sunni betreft: de bitterheid is begrijpelijk, maar dit is nieuw. Nog maar een paar maanden geleden bestond dit niet. Het is heel griezelig. (We spreken na het opblazen van de beroemde gouden koepel van de Askari-moskee in Samarra die tot een sterke stijging van het aantal aanslagen op specifiek shi'itische of sunnitische doelen heeft geleid. Khafaji merkt op dat weinig mensen zich lijken te hebben gerealiseerd hoeveel technische kennis en voorbereiding er bij komt kijken om zo'n tonnen wegende koepel er in één keer af te blazen, kortom wat voor graad van organisatie erachter deze aanslag heeft gezeten.)
'Maar ik denk dat Irak nog kan worden gered,'zegt hij. 'Het hoeft niet zoiets te worden als Zwitserland met verschillend kantons. Wat we nodig hebben is een parlementair systeem met twee kamers zoals in de VS, een sterke Senaat die de ''Tweede Kamer'' in het gareel houdt. Net als in de VS zou die Tweede Kamer een proportionele vertegenwoordiging moeten hebben, terwijl in de Senaat het aantal afgevaardigden per provincie overal hetzelfde is, of het nu Californië of Ohio is, altijd twee senatoren per staat. Als wij hetzelfde zouden hebben, zou ons dat kunnen redden van een quota-systeem. Op die manier zou het sunnitische Anbar dan net zo vertegenwoordigd zijn als het veel meer inwoners tellende Bagdad. Tegelijkertijd zou er een onderverdeling moeten zijn voor zetels voor de christenen en de Turkmenen. Ook zou de sunnitische enclave in het zuiden van Basra een zetel moeten krijgen. Het is dé manier om de meerderheid een beetje in toom te houden. Democratie is tenslotte niet alleen de stem van de meerderheid, het is ook het recht van minderheden om net zo goed hun stem te laten horen.'
'De internationale gemeenschap zou haar invloed kunnen gebruiken om druk uit te oefenen op de Iraakse regering om naar zo'n oplossing te streven, zij zou haar militaire en economische hulp afhankelijk kunnen maken van de vraag of in deze richting wordt gewerkt. De situatie is slecht, heel slecht, maar nog niet hopeloos al lijkt het er wel op dat het ieder moment die kant op zou kunnen gaan.'
Maarten Jan Hijmans is redacteur van ZemZem.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten