Ido de Haan (Foto Anja Meulenbelt)
Een van de sprekers op de Kristallnachtderdenking 2014 van het Platform Stop Racisme en Uitsluiting was Ido de Haan, hoogleraar politieke geschiedenis aan de universiteit van Utrecht. Hieronder zijn verhaal:
We herdenken vanavond het feit dat zesenzeventig jaar geleden, in de nacht van 9 op 10 november 1938 in Duitsland op zeer omvangrijke schaal Joden werden aangevallen. De gebeurtenis staat bekend als Kristallnacht, vanwege de vele winkelruiten van Joodse winkeliers die aan scherven werden gegooid, maar in Duitsland wordt nu de term Novemberpogrom gehanteerd. Niet alleen winkels werden vernield, maar in vrijwel alle Duitse steden werden de synagogen in brand gestoken, huizen van Joden geplunderd en Joodse begraafplaatsen verstoord. Vele duizenden Joden werden mishandeld, terwijl waarschijnlijk zo’n vierhonderd Joden om het leven kwamen.
Voor veel Joden zal de Novemberpogrom niet als een verrassing zijn gekomen. In de jaren daarvoor waren de rechten van Joodse burgers in Duitsland stap voor stap ingeperkt en werden zij blootgesteld aan vernedering en mishandeling. Pogroms, massale gewelddaden tegen Joden, waren al veel langer een terugkerend verschijnsel in grote delen van Europa. De Novemberpogrom was zo bezien het zoveelste hoofdstuk in een lange geschiedenis van massaal geweld tegen Joden. En zo is Kristallnacht ook vaak herinnerd: als een uiting van spontane volkswoede van een door en door antisemitische Duitse bevolking, die op gewelddadige wijze lucht gaf aan haar anti-Joodse sentimenten.
Maar op de ochtend van de 10e november 1938 gebeurde er iets onverwachts. De golf van geweld hield plotseling weer op. De minister van propaganda Goebbels liet vanaf 10 uur ’s ochtends via de radio weten dat verdere acties tegen Joden moesten stoppen. Ondertussen werden zo’n dertigduizend Joden opgepakt en gedeporteerd naar de concentratiekampen Buchenwald, Dachau en Sachsenhausen.
Wat als spontane volkswoede werd gepresenteerd, was in feite dus heel iets anders. Het ging hier om een doelbewust georganiseerde, zorgvuldige voorbereide en door de hoogste leiding van de nazistische partijstaat georkestreerde aanval op de Duitse Joden. In de maanden voorafgaand aan de Kristallnacht waren allerlei maatregelen genomen die bijdroegen aan de kwetsbaarheid van Joden. In juni 1938 begon de Gestapo lijsten aan te leggen van Joodse bedrijven en de maand erna moesten Joodse winkeliers in hun etalage kenbaar maken dat hun winkel in Joodse handen was; synagogen en andere openbare gebouwen van Joden werden niet langer door de politie beschermd; Joden moesten zich gaan identificeren met een met rode J gestempeld persoonsbewijs, waarin alle mannen als tweede naam Israel, alle vrouwen als tweede naam Sara kregen; Joden mochten geen messen en slagwapens meer bezitten; en in oktober werden Buchenwald, Dachau en Sachsenhausen uitgebreid om er tienduizenden extra gevangenen te kunnen onderbrengen.
Het enige wat nog nodig was, was een goede aanleiding. Die werd gevonden in de aanslag op 3 november van de zeventienjarige Herschel Grynszpan op de Duitse ambassadesecretaris Ernst vom Rath in Parijs. In de dagen erna had de nazistische pers al opgeroepen tot vergelding voor de aanslag op Vom Rath, en toen die op 9 november aan zijn verwondingen overleed, was dat voor Hitler en Goebbels het moment om aan de Gauleiter en aan de SA-troepen het bevel te geven Joodse doelen aan te vallen. Voor sommige leiders binnen de NSDAP kwam die oproep als een verrassing. Zij waren geschokt door de plunderingen en brandstichting, die zij veel te weinig gedisciplineerd vonden. Maar dat was juist de bedoeling van Hitler en Goebbels: de Kristallnacht moest ogen als een uiting van spontane volkswoede en mocht daarom best een beetje uit de hand lopen. Maar natuurlijk niet teveel, en dus werd de actie de volgende morgen weer beëindigd.
Wat kunnen we nu leren uit deze geschiedenis? Wat mij betreft het volgende: antisemitische en racistische gewelddaden zijn maar zelden een uitdrukking van ‘spontane volkswoede’ – en als ze zo worden gepresenteerd of herinnerd, moet je enorm op je hoede zijn. Wie zit er achter, welk politiek belang wordt ermee gediend, wat voor staat is het die gewelddaden tegen delen van de bevolking rechtvaardigt, stimuleert of in gang zet? Dat zijn wat mij betreft de vragen die je zou moeten stellen.
De les van Kristallnacht is wat mij betreft dan ook niet dat antisemitisme en rassenhaat de wortel van alle kwaad zijn. Mensen hoeven elkaar niet aardig te vinden om te kunnen samenleven. Groepen kunnen zelfs een grondige afkeer van elkaar hebben, en toch een leefbare modus vivendi met elkaar weten te vinden. Het is misschien gebruikelijk bij dit soort gelegenheden zoals de herdenking van vanavond, om onze zorgen te uiten over toenemend antisemitisme, racisme en homohaat. We kennen allemaal de voorbeelden van gescheld op Joden, homo’s, Marokkanen, Turken en andere minderheden. Ze zijn zonder meer ergerlijk, veelal vernederend en soms ook ronduit bedreigend. Racistisch en seksistisch geweld moeten bestreden worden met alle middelen van de rechtsstaat. Maar het is allemaal niet te vergelijken met het gevaar van een staat die de vijand wordt van delen van de eigen bevolking.
Antisemitisme en andere vormen van rassenhaat en xenofobie worden pas echt gevaarlijk als er een politieke beweging ontstaat die zo’n racistische ideologie tot grondslag van het staatsgezag weet te maken. Het grote gevaar schuilt niet in antisemitisme en xenofobie op zichzelf, maar ontstaat als van staatswege geweld tegen delen van de bevolking wordt gerechtvaardigd, gestimuleerd en georkestreerd.
Wat mij betreft zouden we ons dus zorgen moeten maken over het bewind van Victor Orban in Hongarije, die met zijn eigen partij Fidesz een absolute meerderheid heeft voor een xenofoob beleid en zich gesteund weet door de antisemitische beweging Jobbik die bij de laatste verkiezingen twintig procent van de stemmen wist te halen. Ik maak me zorgen over het autoritaire bewind van Poetin, die zijn partijkader steeds vaker de antisemitische kaart laat spelen om zijn achterban te mobiliseren. Als het om Nederland gaat, maar ik me dus net iets minder zorgen over de 20 procent aanhang die Wilders voor zijn xenofobe ressentiment weet te mobiliseren, dan om de regeringspartijen die er niet voor terugdeinzen om te spreken van een golf van Polen, Bulgaren of andere vreemdelingen die onze welvaart zouden bedreigen. Ik maak me net wat minder zorgen over demonstranten die ISIS toejuichen dan om de volkomen uitzichtloze maandenlange vreemdelingendetentie van mensen die nooit een strafbaar feit hebben gepleegd, maar zonder noemenswaardig protest door de Nederlandse staat van hun fundamentele rechten worden beroofd.
Niet de spontane volkswoede, niet het antisemitisme of de rassenhaat, maar het gevaar van een staat die tot vijand wordt van een deel van de bevolking – dat is wat mij betreft de Kristallnacht die we vanavond herdenken.
3 opmerkingen:
Dank je voor het plaatsen. Inispirerende tekst.
Ido de Haan heeft een goede toespraak gehouden maar helaas aan het slot daarvan enigszins obligaat politiek correct willen zijn. Het probleem is dat in Nederland antiracisme met name gaat over wat de gewraakte racist denkt. De Haan zegt dat je helemaal niet van etnische minderheden hoeft te houden om toch geen racist te zijn. Dat is de Amerikaanse benadering waarbij racisme vooral wordt beoordeeld op wat je doet en minder op wat je denkt.
Ook verhelderend is de focus op georganiseerd staatsgeweld tegen de eigen bevolking. Hoewel in het magistrale boek van Ferguson “War of the Worlds” een bijna eindeloze stoet volkspogroms tegen met name Joden de revue passeert, is de Kristallnacht een project van Goebbels geweest, in de hoop bij Hitler in aanzien te stijgen maar Hitler was allerminst gecharmeerd. Vandaar het plotselinge einde in de ochtend van 10 November.
Het betoog van de Haan wordt ontsierd door verwijzingen naar ons immigratie- en asielbeleid. De Haan betreurt dat wij zo negatief spreken over “golven en Polen en Bulgaren” en dat is inderdaad minder correct want zij zijn EU-burgers. Maar als het gaat om “andere vreemdelingen” hoeven we ons niet schuldig te voelen. Die vreemdelingen hebben eenvoudig nergens ter wereld zonder meer een recht van immigratie. Elk volk is godzijdank volledig bevoegd om te bepalen aan wie zij als immigranten de voorkeur geeft. Bovendien hadden we eerst nog gesproken over staatsgeweld jegens de “eigen bevolking” en zo mondiaal is deze wereld nog niet dat andere vreemdelingen tot de eigen bevolking gerekend mogen worden.
Eigenlijk geldt dat ook voor de kritiek op het Nederlandse asielbeleid. Asielzoeker vormen geen “eigen bevolking"
De vreemdelingenbewaring wordt gehekeld en we zouden ons schuldig moeten voelen?
De vreemdelingenbewaring geldt voor uitgeprocedeerde asielzoekers die hoe dan ook terug moeten. Het is noodzakelijk dat er ruimte blijft voor de echte slachtoffers en dat zijn vaak vrouwen en kinderen en niet de jonge sterke mannen die nu in overgrote meerderheid naar Europa afreizen.
Vreemdelingenbewaring wordt gezien als een ultimum remedium en daarvan wordt door velen gezegd dat het een noodzakelijk remedium is maar dat het wel wat meer ultimum mag zijn.
Als je echt bij Nederlanders het schaamrood op de kaken wil hebben zou je moeten verwijzen naar gebeurtenissen direct na de Kristallnacht. Nederland immers ( en vele andere landen in Europa) sloot op 17 december 1938 de grenzen voor joodse vluchtelingen. Van de Kristallnacht wordt altijd gezegd dat die de voorbode was van de systematische uitroeiing van de Joden maar het was ontegenzeggelijk zo dat Duitsland ook geïnteresseerd was in een systematische verdrijving van de Joden. En inderdaad de vluchtenstroom kwam na 9 November pas goed op gang. Nederland sloot dus de grens. Om een goed beeld te krijgen: er zijn asielzoekende Joden in Nederland op bussen retour Duitsland gezet en die zijn vervolgens in concentratiekampen omgebracht.
John dubbelboer,
Ik lees niet echt dat De Haan zegt dat racisme alleen is wat je doet en niet wat je denkt. Hij geeft voor zover ik het begrijp alleen aan dat racisme pas echt gevaarlijk wordt als de staat, of politieke bewegingen, er achter staan en een vrijbrief geeft om tot actie over te gaan. Ik neem aan dat wat hij zei ook betrekking had op zogenaamde volksprogroms, zoals bijv. destijds in tsaristisch Rusland. Bevolkingen wachten zich immers wel voor dergelijke spontane uitbarstingen als ze weten dat de staat daar tegen is en dat ze daarvoor zullen worden gepakt en gestraft.
Ik kan voor De Haan spreken, maar neem aan dat zijn motieven om het vreemdelingenbeleid - terloops - ter sprake te brengen wel iets te maken had met de overbekende historische werkelijkheid dat Joodse vluchtelingen uit nazi-Duitsland zeer zeker niet met open armen werden ontvangen - en dat overigens niet alleen in Nederland. Het is natuurlijk waar dat ook dàt geen eigen burgers waren, maar tegelijkertijd was het destijds ook wel weer ''de staat'' die daar een hardvochtige, om niet te zeggen racistische houding aannam. En de parallel met uitzettingen van nu - na procedures die heel erg vaak de toets der kritiek onmogelijk kunnen doorstaan (lees wat Spijkerboer er onlangs over opmerkte), ligt dan voor de hand. Uitzettingen ondanks de vrij grote zekerheid dat ze de dood tot gevolg zullen hebben, komen trouwens ook voor. Dus zeker wel een toepasselijke opmerking op een Kristallnachtherdenking, lijkt mij.
Een reactie posten